Η Ιερά Μονή Φανερωμένης (εορτάζει στις 23 Αυγούστου) ανεγέρθηκε τον 17ο αιώνα (1670) από τον  Όσιο Λαυρέντιο (κατά κόσμο Λάμπρο Κανέλλο) ο οποίος βρήκε την εικόνα της «Νεοφανείσης Παναγίας». Βρίσκεται βορειοδυτικά του νησιού.

Η ίδρυση της μονής

Ιδρυτής της Μονής είναι ο Λάμπρος Καννέλος, ένας ευσεβής χριστιανός και κάτοικος των Μεγάρων. Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση είδε στον ύπνο του τρεις φορές την Παναγία που τον πρόσταξε να πάει στη Σαλαμίνα, στα ερείπια του ναού και να ρίξει το πανωφόρι του στη θάλασσα για να περάσει απέναντι. Εκείνος το έπραξε, στις 17 Μαΐου του 1640 πήγε στο σημείο και με τη βοήθεια των κατοίκων έσκαψε και βρήκε την εικόνα της Παναγίας Φανερωμένης. Κατά το έτος 1682 αναστήλωσε τον ναό και ίδρυσε στο ίδιο σημείο μοναστήρι. Ο Κανέλλος έγινε μοναχός μαζί και η γυναίκα του. Μετονομάστηκε σε Λαυρέντιος και αποσύρθηκε στο ασκητήριο του προφήτη Ηλία, νοτιοανατολικά της μονής. Το εκκλησάκι σωζόταν ακέραιο ως το 1944 οπότε και καταστράφηκε από τους Γερμανούς. Ο Λαυρέντιος απεβίωσε την 6η Μαρτίου του 1707 και ετάφη στο μοναστήρι. Η Εκκλησία της Ελλάδος τον ανακήρυξε Όσιο, γιορτάζοντας τη μνήμη του στις 7 Μαρτίου. Στον Όσιο Λαυρέντιο αποδίδεται μεγάλος αριθμός θαυμάτων από τους πιστούς.

Το καθολικό της Μονής Φανερωμένης στη συνέχεια διακοσμήθηκε με αγιογραφίες μεταβυζαντινής τέχνης που σώζονται και χρονολογούνται το έτος 1735 με αγιογράφο τον εξ Άργους καταγόμενο, Γεώργιο Μάρκου και τους μαθητές του. Η αγιογραφία της Ιεράς Μονής Φανερωμένης περιλαμβάνει περίπου 3.530 μορφές και παραστάσεις. Στη μονή διασώζεται σημαντικός αριθμός ιστορικών χειρογράφων και άλλων κειμηλίων.

Η συνεισφορά στην περίοδο της ελληνικής επανάστασης

Στην Τουρκοκρατία αλλά και μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821 η συμβολή της μονής, που τότε βρισκόταν σε πλήρη άνθηση, υπήρξε σημαντικότατη και συνεχής. Ανέλαβε να την κάλυψη υλικών και χρηματικών αναγκών του Αγώνα. Στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, η Μονή Φανερωμένης αποτελούσε καταφύγιο του άμαχου πληθυσμού της Αθήνας, των Μεγάρων και των γύρω περιοχών. Οι μοναχοί φρόντιζαν για τη σίτιση και την περίθαλψη τόσο των αμάχων όσο και των αγωνιστών. Λόγω της ισχυρής της μάλιστα οχύρωσης θεωρήθηκε από τον τότε Μητροπολίτη Αθηνών, Διονύσιο, ασφαλές μέρος για τη φύλαξη ιερών σκευών και κειμηλίων των εκκλησιών και μονών καθώς και για τη μεταφορά της βιβλιοθήκης της Αθήνας. Την περίοδο αυτή ηγούμενος υπήρξε ο Γρηγόριος Κανέλλος, τρισέγγονος του ιδρυτή της Μονής, Οσίου Λαυρεντίου, ο οποίος εκτός από την ποιμαντική του δράση αναφέρεται πως πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες στη διάρκεια της Επανάστασης. Σύμφωνα με τον κώδικα των Φιλικών, τον οποίο συνέταξε ο Παναγιώτης Σέκερης  μετά τον θάνατο του Σκουφά, ο ηγούμενός της, Γρηγόριος υπήρξε εξέχον μέλος της Φιλικής Εταιρίας με δράση στη μύηση νέων μελών αλλά και συμμετοχή στη μάχη του Ακροκορίνθου. Στο μοναστήρι φιλοξενήθηκαν και συνεδρίαζαν αγωνιστές που έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις της Αττικής, της Αθήνας και του Φαλήρου όπως οι Μακρυγιάννης, Τζαβέλας, Κριεζώτης, Δ. Υψηλάντης, Μαυροβουνιώτης, Καραϊσκάκης και άλλοι. Με τη συγκατάθεση του Γρηγορίου ο Καραϊσκάκης εγκατέστησε στο ηγουμενείο της Μονής το «γενικόν αρχηγείον ή μάλλον γενικόν φροντιστήριον». Την προσφορά της μονής στα χρόνια της ηγουμενίας του Γρηγορίου αναγνωρίζει και ο Δημήτριος Υψηλάντης, όπως φαίνεται σε τρία μικρά ενυπόγραφα σημειώματά του. Το μοναστήρι παρείχε ψωμί, στάρι, λάδι, κρασί, άλογα, ξυλεία, χρήματα για πολεμοφόδια και συντήρηση στρατιωτών και οτιδήποτε κρινόταν αναγκαίο. Ακόμη, η ανέγερση δημοτικού σχολείου στα Μέγαρα αποδίδεται σε χρηματική χορηγία της μονής. Στους χώρους της μονής, υπό τον ηγούμενο Γρηγόριο, που υπήρξε και ο ίδιος εμπειρικός γιατρός, λειτούργησε θεραπευτήριο-νοσοκομείο από το 1822 έως τις αρχές τουλάχιστον του 1826 όπου πρόσφεραν τις υπηρεσίες δύο σπουδαίοι γιατροί της Αθήνας, ο Ανάργυρος Πετράκης και ο Αθανάσιος Ζωγράφος. Η ίδρυση του υποτυπώδους νοσοκομείου στη μονή σχετίζεται πιθανόν και με τις αποδιδόμενες θεραπευτικές ιδιότητες της τίμιας κάρας του οσίου Λαυρεντίου, διαδεδομένες εκείνη την εποχή στη Σαλαμίνα, τα Μέγαρα αλλά και την ευρύτερη περιοχή της Αττικής. Τη συσχέτιση του μοναστηριού με το θεραπευτήριο, μολονότι το νοσοκομείο του Αγώνα λειτουργούσε πλέον στο Αμπελάκι Σαλαμίνας, τονίζει η λαϊκή Μούσα, δια στόματος Γεωργίου Καραϊσκάκη μετά τον τραυματισμό του στο Φάληρο, στο δημοτικό τραγούδι «Ο θάνατος του Καραΐσκου».

Εγώ κι αν ελαβώθηκα, συντρόφοι, μη λυπάστε, πάω ταχύ στην Κούλουρη,

μεσ’ στη Φανερωμένη, πούν’ οι βασιλικοί γιατροί να γιάνουν την πληγή μου,

και να κρεμάσω τ’ άρματα επάνω στ’ Άγιο Βήμα,

κι ως τα διαβάσει ο λειτουργός θε να τα βάλω νάρθω.

Ο Κιουταχής κατά την πολιορκία της Ακρόπολης προσπάθησε επανειλημμένως να καταλάβει τη Μονή αλλά χωρίς επιτυχία, όπως παραστατικά εκφράζει πάλι η δημώδης ποίηση.

Χωριά και κάμποι και βουνά κι' όλα τα μοναστήρια

εδιάβηκα, τα πάτησα και τάκαμα όλα στάχτη,

μα η Παναγιά της Κούλουρης, το Μέγα Μοναστήρι,

οπούχει εξήντα σήμαντρα κι' εικοσιτρείς καμπάνες,

με δεσποτάδες ιερείς, με ψάλτες ενενήντα,

στέκεται καί με πολεμά, δεν' φίνει να την πάρω.

Δεκάξη φόρμους έκανα κι' εικοσιεννιά γιουρούσια,

μα η φωτιά της μ έκαψε καί φεύγω, τήν αφίνω.

Στη διάρκεια της Επανάστασης λειτούργησε στη μονή και ορφανοτροφείο. Μετά τον θάνατο του Καραϊσκάκη, τον Μάιο του 1827, ο Γρηγόριος και οι μοναχοί άρχισαν να εγκαταλείπουν σταδιακά το μοναστήρι για λόγους ασφάλειας για να επανέλθουν μετά τις αρχές του Σεπτεμβρίου 1828 και να συνεχίσουν, παρά την οικονομική πλέον κατάρρευση της μονής, το θρησκευτικό και εθνικό έργο. Στον αύλειο χώρο της Μονής υπάρχει ο τάφος του οπλαρχηγού Γιάννη Γκούρα.

Νεότερη ιστορία

Μπροστά και επί της παραλίας στην είσοδο της Μονής βρίσκεται παλαιό οίκημα όπου έμεινε ο Άγγελος Σικελιανός από το 1933 έως 1950. Εκεί τον επισκεπτόταν ο Βασιλιάς Παύλος κάθε φορά που αποβιβαζόταν στον ναύσταθμο της Σαλαμίνας.

Αρχιτεκτονική

Το καθολικό της μονής

Η μονή είναι οργανωμένη γύρω από τον κεντρικό περίβολο και έχει φρουριακή μορφή. Περιλαμβάνει κελιά, μαγειρεία, τραπεζαρία (τράπεζα), εργαστήρια, αποθήκες και το παρεκκλήσι του αγίων Αποστόλων. Τα κτίρια της μόνης είναι είτε διώροφα είτε τριώροφα και έχουν στοές προς την κεντρική αυλή, οι οποίες πλέον είναι τοξωτές και από οπλισμένο σκυρόδεμα. Στη νοτιοδυτική και νοτιοανατολική γωνία βρίσκονται πύργοι. Η εκκλησία της μονής (καθολικό) βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του περιβόλου.

Το καθολικό της μονής είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο. Ο τρούλος είναι ψηλότερος από το υπόλοιπο συγκρότημα με αποτέλεσμα να είναι ορατός από απόσταση όταν κάποιος πλησιάζει τη μονή. Ο τρούλος είναι οκτάγωνος και αθηναϊκού τύπου. Η στέγη του ναού είναι δίρριχτη. Σε κάθε γωνία της στέγης του καθολικού βρίσκονται τετράγωνοι πυργίσκοι οι οποίοι μάλλον ήταν ασκηταριά. Τα τρία από αυτά, στη βορειοδυτική, βορειοανατολική και νοτιοανατολική πλευρά διαθέτουν μικρή τρίπλευρη κόγχη στον ανατολικό τοίχο τους.

Εορτασμός

Η Ιερά Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας είναι αφιερωμένη στη Κοίμηση της Θεοτόκου και εορτάζει στις 23 Αυγούστου.

Σύνθεση

Η Μονή παρέμεινε ανδρώα μέχρι τις 27 Ιουλίου του 1944, οπότε μετατράπηκε σε γυναικεία, από τον μητροπολίτη Αττικής και Μεγαρίδος Ιάκωβο. Σήμερα σε αυτή εγκαταβιώνουν, εκτός της ηγουμένης, άλλες 17 μοναχές.

Ωράριο επισκεψιμότητας: 

Δευτέρα  7:00π.μ.–1:00μ.μ., 3:00–7:30μ.μ. 

Τρίτη    7:00π.μ.–1:00μ.μ., 3:00–7:30μ.μ.

Τετάρτη  7:00π.μ.–1:00μ.μ., 3:00–7:30μ.μ.

Πέμπτη   7:00π.μ.–1:00μ.μ., 3:00–7:30μ.μ.

Παρασκευή 7:00π.μ.–1:00μ.μ., 3:00–7:30μ.μ.

Σάββατο  7:00π.μ.–1:00μ.μ., 3:00–7:30μ.μ.

Κυριακή  7:00π.μ.–1:00μ.μ., 3:00–7:30μ.μ.

Πηγή προέλευσης φωτογραφικού υλικού: el.wikipedia.org